«به نام خداوند بخشاینده مهربان ۱ -ما آن ( قرآن ) را در شب قدر نازل کردیم.2 -و تو چه مى‌دانى شب قدر چیست3 -شب قدر بهتر از هزار ماه است. ۴ - در آن شب فرشتگان با روح به اذن پروردگارشان براى ( تقدیر ) هر کار نازل مى‌شوند.5 -شبى است مملو از سلامت ( و برکت و رحمت ) تا طلوع صبح.»(سوره قدر)
فلسفه قدر
انسان، تنها در سایه ارتباط و اتصال با حق تعالی است که می تواند به تکامل و تعالی دست پیدا کند. برپایه این نگاه ، ماه رمضان، فرصتی استثنایی برای تقرب به خداست؛ زیرا شبی که از هزار ماه بهتر و با فضیلت تر است، در ماه رمضان قرار دارد.
به بیان دیگر، شب قدر، شب اتصال مُلک وملکوت وزمین وآسمان است و برای انسان ها فرصت برطرف کردن کاستی ها وزدودن زنگارها وتصحیح عیب هاست. برای آسمانیان هم ،شب ثبت وضبط مقدرات وتجلی ربوبیت حق تعالی است.
جمله «رحمة من ربک» درآیه شریفه 6سوره دخان که درتوصیف شب قدراست، علت اصلی نزول قرآن ، رسالت پیامبراکرم (ص) و شب قدر را بیان می کند و می فرماید: «همه این ها به خاطر رحمتی است از سوی پروردگارت» ،زیرا رحمت بیکران و ربوبیت او ایجاب می کند که بندگان را به حال خود رها نکند و برنامه و راهنما برای تعالی و تکامل آن ها بفرستد.
از این نکته ارتباط شب قدر با قرآن کریم روشن می شود؛ زیرا سرنوشت انسان ها با محتوای این کتاب آسمانی پیوند دارد و تعالی حیات مادی و معنوی جامعه به آن وابسته است.
معنای قدر
مراد از قدر ،تقدیر و اندازه‌گیری است ، پس شب قدر شب اندازه‌گیری است ، خدای تعالی در این شب رویدادهای یک سال یعنی از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر می‌کند و زندگی ، مرگ ، رزق ، سعادت ، شقاوت و اموری دیگر از این قبیل را مقدر می‌کند ، آیه سوره دخان هم که در وصف شب قدر است بر این معنا دلالت دارد :« فیها یفرق کل امر حکیم *امرا من عندنا انا کنا مرسلین *رحمة من ربک؛در آن [شب] هر [گونه] کارى [به نحوى] استوار فیصله مى‌یابد (۴)[این] کارى است [که] از جانب ما [صورت مى‌گیرد] ما فرستنده [پیامبران] بودیم (۵)[و این] رحمتى از پروردگار توست (۶)»،
چون فرق ، به معنای جدا سازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است ، و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه‌ای را که باید رخ دهد با تقدیر و اندازه گیری مشخص کنند .این تقدیر بانزول فرشتگان وروح به زمین و ورودشان برولیّ دوران، امام زمان (عج)انجام می شود.
شب قدرواختیار انسان
ممکن است این سوال مطرح شود که مگرانسان ها مختار نیستند که به دست خود سرنوشتشان را رقم زنند، پس چه نیازی به شب قدر هست؟ و چرا باید سرنوشت یک ساله انسان در آن شب رقم بخورد؟ چرا خداوند در قرآن کریم از چنین شبی یاد کرده و عظمت آن را به انسان ها متذکر شده است؛ خداوندی که همه هستی را آفریده و مقدرات آن ها را معین کرده است، «الذی خلق فسوی والذی قدرفهدی» در پاسخ باید گفت، شب قدر که شب مقدرات است، هیچ منافاتی با اختیار انسان ندارد. چنان که علم خداوند به افعال و عملکرد انسان هیچ گاه نافی آزادی و اختیار نیست، زیرا تقدیر الهی که به وسیله فرشتگان انجام می شود، بر طبق شایستگی ها و لیاقت های افراد و میزان ایمان و تقوا و پاکی نیت و اعمال آن ها صورت می گیرد. به این معنا که برای هر کس، آن چیزی مقدر می شود که لایق آن است و زمینه های آن از ناحیه خود او فراهم شده است.
اما این که چه نیازی به چنین شبی هست و چرا باید در آن شب سرنوشت یک ساله آدمیان رقم بخورد، پاسخ این است که خداوند «رب العالمین» است و پروردگارِ مدبر و مربّی انسان هاست. ازاین رو قرآن را به عنوان کتاب هدایت برای انسان در شب قدر نازل کرده است و چون انسان برخلاف سایر موجودات در سعادت و شقاوت خود نقش و مسئولیت دارد، این شب را به عنوان فرصتی استثنایی دراختیار او قرار داده تا ره صدساله را یک شبه بپیماید و با یک شب عبادت و شب زنده داری، فضیلت هزار ماه عبادت (بیش از۸۰ سال) را دریابد و فاصله خود با معبود و پروردگار مهربان و یکتا را کمتر کند. در حقیقت، شب قدر شب عروج و معراج انسان‌هایی است که از خواب غفلت بیدار می شوند و می خواهند گام در راه بندگی بگذارند و در وجود بی انتهای او فانی و به لقای او نائل شوند. بنابراین «قدر» فرصت اتصال و انقطاع الی ا... است که از معدن رحمت و لطف خداوند بر بندگان ارزانی شده است.
منظور از برتری شب قدراز هزارماه
منظور از برتر بودن شب قدر از هزار ماه آن گونه که مفسران تفسیر کرده‌اند، برتر بودنش از حیث فضیلت عبادت است و معنا و مفهوم متناسب با هدف متعالی قرآن هم همین معناست، چون همه عنایت قرآن به این است که مردم را به خدا نزدیک و به وسیله عبادت زنده کند ، و زنده‌داری آن شب همراه با عبادت از عبادت هزار ماه برتر است . ممکن است همین معنا از آیه 3سوره دخان نیز استفاده شود ، چون خداوند در آن آیه، شب قدر را پر برکت می خواندو می‌فرماید :« انا انزلناه فی لیلة مبارکه ؛ ما قرآن را در شبی پربرکت نازل کردیم.» در کتاب کافی به سند خود از فضیل ، زراره و محمد بن مسلم از حمران روایت کرده است که از امام محمد باقر (ع) از معنای آیه «انا انزلناه فی لیلة مبارکه» سؤال شد ، حضرت فرمود: بله شب قدر که همه ساله در ماه رمضان در دهه آخرش تجدید می‌شود ،شبی است که قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبی است که خدای تعالی در باره‌اش فرموده است: «فیها یفرق کل امر حکیم.» آن گاه فرمود : در آن شب هر حادثه‌ای که باید در طول آن سال واقع شود تقدیر می‌شود ، چه خیر و چه شر ، چه طاعت و چه معصیت ، چه فرزندی که قرار است متولد شود یا اجلی که بناست فرا رسد و یا رزقی که قرار است ( تنگ یا وسیع ) برسد ، پس آن چه در این شب مقدر شود ، و قضایش رانده شود، قضایی است حتمی، ولی در عین حال مشیت خدای تعالی در آن ها محفوظ است.
حمران می‌گوید : پرسیدم منظور خدای تعالی از اینکه فرمود شب قدر بهتر است از هزار ماه چیست ؟ فرمود: عمل صالح از نماز و زکات و انواع خیرات در آن شب بهتر است از همان اعمال در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد و اگر خدای تعالی جزای اعمال خیر مؤمنان را مضاعف نمی‌کرد ، مؤمنان به جایی نمی‌رسیدند ، ولی خدا پاداش حسنات آن ها را چندین برابر می‌کند .
شب عنایت ولطف
شب قدرشب عنایت ولطف خدا به بندگان است. پس باید قدرآن را دانست وفرصت کناررفتن حجاب های درونی وبیرونی را برای کسب فیض ورحمت الهی غنیمت شمرد. زیرا دراین شب ازعذاب وغضب ،خبری نیست وسراسرصلح وسلامتی است .قرآن کریم دراین باره می فرماید :«سلام هی حتی مطلع الفجر» .به نوشته مفردات راغب، کلمه سلام و سلامت به معنای عاری بودن از آفات ظاهری و باطنی است . علامه طباطبایی پس از نقل دیدگاه راغب درتبیین این آیه شریفه می نویسد: بنابراین، جمله «سلام هی» اشاره به این است که عنایت الهی تعلق گرفته است به این که رحمتش شامل همه آن بندگانی بشود که به سوی او روی می‌آورند ، و نیز به این که در شب قدر باب نقمت و عذابش بسته باشد ، به این معنا که عذابی جدید نفرستد. لازمه این معنا آن است که طبعا در آن شب کید شیطانها هم مؤثر واقع نشود ، همچنان که در بعضی از روایات هم به این معنا اشاره شده است .
رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز درتوصیفی از شب قدر،آن را شب تضرع وتقرب می شمارند و می فرمایند: «امروز که خدای متعال اجازه داده است که شما زاری، تضرع و گریه کنید، دست ارادت به سوی او دراز کنید، اظهار محبت کنید، اشک صفا و محبت را از دل گرم خودتان به چشم های خودتان جاری کنید، این فرصت را مغتنم بشمارید؛ والا روزی هست که خدای متعال به مجرمین بفرماید:« لَا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ »، بروید، زاری و تضرع نکنید، فایده ای ندارد؛ « إِنَّکُم مِّنَّا لَا تُنصَرُونَ »(مومنون/65)، این فرصت، فرصت زندگی و حیات است که برای بازگشت به خدا در اختیار من و شماست؛ و بهترین فرصت ها ایامی از سال است، که از جمله آن ها ماه مبارک رمضان است و در میان ماه مبارک رمضان، شب قدر؛ شب قدر هم در میان این سه شب است .»